Bi Kịch Trịnh Công Sơn
Bi Kịch Trịnh Công Sơn
Trịnh Cung
Tôi gặp Trịnh Công Sơn vào năm 1958 tại Huế; lúc đó Sơn khoảng 17 tuổi và tôi 18 tuổi. Chúng tôi chơi với nhau vì cùng tâm hồn thi ca, và bởi vì lúc đó tôi chưa h? là h?a sĩ.
Sơn thích thơ của tôi và đã phổ bài "Cuối cùng cho một tình yêu" năm đó. Trước đó, Trịnh Công Sơn đã viết "œớt Mi", "Thương một ngư?i" và "Nhìn những mùa Thu đi". Ngôn ngữ của "œớt Mi", "Thương một ngư?i" và "Nhìn những mùa Thu đi" còn nhẹ nhàng, và còn có gì đó ảnh hưởng của?ặng Thế Phong trong "Gi?t Mưa Thu" hoặc "Buồn Tàn Thu" của Văn Cao – nhưng đến khi Sơn phổ nhạc bài thơ của tôi, nhạc của Sơn bắt đầu một chương khác, do ngôn ngữ của bài thơ lúc đó rất là mới. Tôi đã dùng những chữ "đói", "m?i" trong thơ, mà lúc này Sơn lại thích bài thơ đó.
Tuy nhiên theo tôi, bài Diễm Xưa của Sơn mới là mở đầu của một TCS hoàn toàn mới lạ và cực kỳ hấp dẫn trong nhạc trẻ, giới trẻ hồi đó.
Cuộc đ?i của Sơn là một bi kịch. Ba của Sơn mất lúc anh đang h?c ở Chasseloup Laubat - một trư?ng dạy chương trình Pháp - và đang chuẩn bị thi bac thì Sơn phải b? h?c để v? chịu tang ba.
Sơn rất gi?i thể thao. Anh tập 10 môn phối hợp rất được chú ý ở trư?ng h?c. Sơn cũng gi?i v? Nhu?ạo và Boxing. Trong một buổi dợt với ngư?i em là Trịnh Quang Hà - anh đã bị một cú choàng vai, và bị tổn thương phổi rất nặng, nên phải b? cuộc, và nằm dưỡng bệnh hai năm. Nếu Sơn không bị những sự kiện đó, tôi nghĩ là Sơn sẽ đi h?c ở Paris và sẽ trở thành một tiến sĩ, một bác sĩ, một kỹ sư ... chớ không phải là một nhạc sĩ Trịnh Công Sơn.
Tôi cho biến cố đó đã đặt Trịnh Công Sơn vào tình trạng cô đơn, tuyệt v?ng. Sơn tập chơi guitare, tự h?c guitare với một ngư?i bạn, rồi sau đó viết ca khúc "œớt Mi", "Nhìn Những Mùa Thu?i".
Khi tôi gặp Sơn, thì anh đã bình phục - Sơn không có đi?u kiện trở lại Sài Gòn để h?c tiếp ở Chasseloup Laubat vì gia đình anh bị phá sản,
Sau đó - để tránh cho Sơn kh?i phải đi quân dịch, một số bạn như Hoàng Phủ Ng?c Tư?ng, Ngô Kha đã giúp Sơn thi vào trư?ng Sư phạm Quy Nhơn.
Ca khúc Biển Nhớ đã ra đ?i tại trư?ng sư phạm Quy Nhơn – trong th?i gian này. Và nhân vật để Sơn viết bài Biển Nhớ là một ngư?i bạn gái có tên là Khê, nên có cái câu "Ngày mai nối bước Sơn Khê."
Sau đó Sơn lên B'Lao nhận chức trưởng giáo của một trư?ng Thượng có hai lớp, cách nhà tr? khoảng năm bảy cây số. Sơn phải đạp xe vào làng để dạy. Tôi lên thăm Sơn, và đưa Sơn ra?à Lạt để chơi cuối tuần - một căn phòng tr? với bốn bức vách đầy chim và bao thuốc lá Bastos - ở đó Sơn đã bắt đầu sự nghiệp âm nhạc của anh với những bài như?àn Bò Vào Thành Phố, như Khi Mặt Tr?i Ngủ Yên, như Tiếng Hát Dạ Lan. Và đó cũng là th?i gian anh viết những ca khúc v? thân phận, và những tình khúc.?ó chính là th?i điểm tôi và Sơn gặp Khánh Ly tại một phòng trà ca nhạc nh? ở?à Lạt.
Thật ra, ngư?i hát đầu tiên nhạc Trịnh Công Sơn và làm cho công chúng yêu nhạc Sài Gòn biết đến Sơn không phải là Khánh Ly mà là Thanh Thúy. Sau đó Trịnh Công Sơn viết bài Thương Một Ngư?i để tặng cho chị với câu: "thương ai v? ngõ tối, sương rơi ướt đôi vai..."
Tuy nhiên, theo tôi, ngư?i giữ lái con đò âm nhạc của TCS trên dòng sông của đất nước chính là Khánh Ly kể từ khi Diễm Xưa ra đ?i. Cuộc gặp gỡ một cô ca sĩ bé nh? trông rất là nhếch nhác ở?à Lạt lại là một định mệnh. Sơn đi tìm một ngư?i ca sĩ trẻ - hoàn toàn vô danh và Sơn bắt đầu từ gi?ng hát của ngư?i ấy với sự tập luyện của chính anh, bởi vì lúc đó Sơn không quen biết những ca sĩ nổi tiếng của Sài Gòn. Và anh nghĩ dễ hơn là đi tìm một ca sĩ vô danh như Khánh Ly lúc đó. ánh sáng của định mệnh đã chỉ cho Sơn đến với Khánh Ly - và từ đó Khánh Ly đã tìm được nơi nương tựa và nơi phát triển tiếng hát của mình lên đỉnh cao.
Chúng tôi khuyến khích Sơn v? Sài Gòn, b? dạy h?c - một cái ngh? không thích hợp và không xứng đáng với Sơn. Tôi có căn phòng rất nh? ở đư?ng Trương Minh Giảng. Sơn từ?à Lạt v? và đã ở lại với tôi trong nhi?u năm. Căn phòng đó ở gần chợ Trương Minh Giảng, bên kia đư?ng là nhà của Bùi Giáng - cũng trong một cái xóm nghèo. Nhà tôi là nơi tạm trú đầu tiên của TCS khi anh v? Sài Gòn. Chính h?a sĩ?inh Cư?ng một trong những ngư?i bạn rất thân với Sơn - cũng thư?ng ghé đến đó.?ôi khi ba chúng tôi ngủ chung trong một chiếc chiếu, và đã sống với nhau bằng đồng ti?n dạy h?c của tôi.
Từ đó Sơn gặp anh em văn nghệ sĩ ở Sài Gòn. Anh bắt đầu xuất hiện tại sân trư?ng?ại H?c Văn Khoa ở đư?ng Lê Thánh Tôn nơi có trụ sở của Hội H?a Sĩ Trẻ và sau lưng đó là trụ sở của CPS nơi mà?ỗ Ng?c Yến, Trần?ại Lộc, Hà Tư?ng Cát... đã hoạt động chương trình mùa hè ở đó.
Tại sân c? này, Sơn đã giới thiệu Khánh Ly và chị đã đi chân trần và hát cho Sinh Viên nghe. Rất nhanh h? trở thành thần tượng của tuổi trẻ Sàigòn, do tính chất mới mẻ và trẻ trung của nó. Trịnh Công Sơn và Khánh Ly trở thành một hiện tượng âm nhạc ngay lúc đó.
Phong trào du ca, của anh Nguyễn?ức Quang,... đã ra đ?i cùng th?i điểm đó. Tôi cho đó là một th?i điểm lịch sử - thật sự bùng nổ v? văn nghệ của giới trẻ trong đó có chúng tôi - hội h?a sĩ trẻ Việt Nam.
Chính th?i đại đã sản sinh ra những hiện tượng như vậy và TCS và Khánh Ly đã là những khuôn mặt nổi bật trong giới trẻ bấy gi?.
Trịnh Công Sơn - nối tiếp cao trào đo ù- đã dấn thân thêm nhi?u bước trong lãnh vực âm nhạc của mình gần gũi với xã hội, và th?i cuộc đất nước hơn. Những Ca Khúc Da Vàng, rồi đến Kinh Việt Nam ra đ?i trong giai đoạn này. .
Ngư?i ta g?i nhạc Trịnh Công Sơn - ở một số ca khúc - là nhạc phản chiến . Tôi đồng ý với anh Phạm Duy, chữ "phản chiến" không đầy đủ ý nghĩa của nó, bởi vì chữ phản chiến nghe ra có vẻ kết án, có vẻ phải gánh chịu cái hậu quả của sự thất bại của Mi?n Nam . Tôi cho là chữ "thân phận" của ngư?i Việt thì khái quát hơn.
Một thanh niên Việt Nam ở bất kỳ th?i đại nào, vẫn đầy sự hồn nhiên, và vẫn đầy lòng lương thiện để có một lý tưởng cho dân tộc, cho sự công bằng, cho sự không đổ máu , cho sự đoàn kết, cho sự thương yêu ... và cái chất đó có hầu hết ở chúng ta, và có hầu hết ở các lứa tuổi đang bước vào?ại H?c ... nhưng tuổi trẻ không bao gi? lư?ng trước được những âm mưu của chính trị - cho nên sự hồn nhiên đó phải trả giá.
Trịnh Công Sơn viết những bài Nối vòng tay lớn, Huế-Sài Gòn-Hà Nội 20 năm xa vẫn còn xa ...?ể làm gì ??ể ước mơ đất nước hòa bình thống nhất - để ước mơ anh em bắt tay nhau khi mà ngư?i di cư đã viết v? "Hà Nội ơi ta nhớ...", thì rõ ràng không ai lại không nhớ Hà Nội nếu b? quê hương ra đi, không ai không muốn gặp lại ngư?i thân ... thì Trịnh Công Sơn đã đứng làm kẻ chịu vác cái thánh giá đó với bao nhiêu bi kịch sau đó .
Tôi và Sơn là hai ngư?i bạn, khác nhau hai hoàn cảnh. Tôi là sĩ quan của quân lực Việt Nam Cộng Hoà. Tôi chấp nhận đi Thủ?ức bởi vì tôi không muốn sự bất hợp pháp. Tôi là một công dân tôi phải làm việc của ngư?i công dân, cho dù là chính quy?n đó có thối nát, có gì đi nữa - tôi không chấp nhận sự bất hợp pháp cho nên tôi đi lính. Tôi thi hành nghĩa vụ của mình. Còn Sơn thì khác, anh không chấp nhận chuyện đó, Sơn chỉ đi vì lý tưởng của mình.
Bởi vì chúng ta là những con ngư?i ch?n dân chủ, ch?n tự do thì phải tôn tr?ng tự do của kẻ khác; vì vậy cho nên chúng tôi vẫn chơi với nhau trong tình ngư?i, còn việc làm của ai thì ngư?i đó đeo đuổi riêng của h?.
‡ến ngày 30 tháng Tư thì Sơn ở lại. Tôi nhớ buổi chi?u đó,?ỗ Ng?c Yến đến đón Sơn với một nhàbáo Mỹ đ? nghị Sơn đã có máy bay đưa gia đình Sơn đi Hoa Kỳ. Tôi rất muốn đi Hoa Kỳ nhưng mà?ỗ Ng?c Yến lại không h?i tôi. Sơn ở lại thì tôi cũng đành ở lại. Tôi thì đành thôi và sau đó thì tôi đi h?c tập ba năm.
Còn Sơn cũng không hơn tôi đâu. Khi các bạn đã r?i kh?i đất nước ngày 30 tháng Tư, có lẽ các bạn không biết chuyện gì đã xảy ra cho Sơn. Sơn phải trốn ra Huế sau khi được đánh tiếng là sẽ bị thủ tiêu bởi vì tính chất hai mặt của Sơn trong âm nhạc và tính chất hai mặt của Sơn trong cuộc đ?i. Bởi vì Sơn là bạn của những nhân vật cao cấp của chính quy?n Sài Gòn. Sơn đã từng viết Cho Một Ngư?i Nằm Xuống v? cái chết của Lưu Kim Cương và đồng th?i với Hai Mươi Năm Nội Chiến từng ngày, thì đi?u đó ngư?i cộng sản không chấp nhận. Tôi nghe kể lại cuộc h?p ở trong khu ngư?i ta lên án Trịnh Công Sơn.
Chúng ta không biết bi kịch đó cho nên chúng ta có những ngộ nhận đáng tiếc. Sau đó Sơn phải v? Huế để tìm một nơi nương tựa bởi vì ở đó Sơn có nhi?u anh em. Anh hy v?ng là h? sẽ giúp đỡ mình; nhưng, tránh võ dưa gặp võ dừa, ở đây Sơn còn bị nặng hơn nữa là bị tố cáo tại các trư?ng h?c, các biểu ngữ giăng lên. Sơn phải lên đài truy?n hình Huế nhận lỗi của mình - mà ngư?i ta g?i là bài thu hoạch. Sơn rất khéo léo trong bài nhận lỗi đó. Chính Sơn kể cho tôi nghe - Hoàng Phủ Ng?c Tư?ng không đồng ý bài đó, nói phải viết lại vì chưa thành thật. Bạn thấy chưa?
Ngư?i ta quyết liệt ghê gớm lắm trong sự kiểm soát. Sơn đã đóng cửa nhà mình, không tiếp Hoàng Phủ Ng?c Tư?ng trong nhi?u năm. Sau đó, Sơn phải đi thực tế, tức là đi để biết ngư?i nông dân cày bừa cực khổ như thế nào. Sơn đi trên những cánh đồng còn rải rác những chông mìn. Sơn đã thoát chết trong một lần; một con trâu đã cứu Sơn khi nó đạp quả mìn mà đáng lẽ Sơn sẽ đạp.
Bởi vì tài năng âm nhạc của Sơn quá lớn, cho nên trong số những ngư?i lãnh đạo đất nước đó, cũng có ngư?i khôn ngoan hơn, biết cách thức hơn để giữ Sơn lại bằng cách bao b?c cho Sơn kh?i những tình huống hiểm nghèo như vậy. H? đã tìm cách đưa Sơn v? Sài Gòn, trả lại hộ khẩu cho Sơn, tạo đi?u kiện để cho Sơn yên tâm sống ở Sài Gòn.
Rất nhi?u ngư?i nghe nhạc Sơn thầm lén nhất là từ mi?n Bắc, trong đó có nhi?u đảng viên cộng sản, nhưng không ai dám công khai thừa nhận nhạc của Sơn là tài sản của đất nước và Sơn không được phổ biến âm nhạc lúc đó - hiển nhiên âm nhạc hải ngoại là phản động. Ngay cả Sơn còn không được phổ biến, mà phải đợi một th?i gian đổi mới và cải tổ. Vì vậy cho nên, Sơn là một bi kịch thu nh? của bi kịch đất nước. Và Sơn đã nghe được những luận điệu chống mình ở tại hải ngoại, nên Sơn rất sợ mặc dù có nhi?u l?i m?i ở các đại h?c. Sơn đ?u không dám đi. Sơn từ chối, vì Sơn sợ cộng đồng ở đây sẽ đả đảo sẽ gây ra những nguy hiểm cho Sơn. Cho đến ngày Sơn mất. Có ngư?i đãv? đ? nghị đưa Sơn sang đây để thay gan cho Sơn miễn phí nhưng Sơn cũng từ chối.
Trong th?i gian 25 năm sau ngày mất Sài Gòn, tôi cũng kẹt ở lại - tôi đã chơi với Sơn, và tôi đã không làm gì được cho Sơn - để Sơn bị một căn bịnh đã dẫn tới hậu quả tàn khốc, tức là nghiện rượu. Bởi vì buồn, bởi vì cô đơn, bởi vì không biết sử dụng th?i gian để làm gì ... vì những ca khúc viết ra đ?u bị phê bình nặng n? - như bài "Em ra đi nơi này vẫn thế ..." ở bên này cũng kết án bài đó - ở bên kia lại kết án là "Tại sao đất nước đã thay da đổi thịt mà anh lại viết là em ra đi nơi này vẫn thế? Sài Gòn vẫn còn nguyên à?" Ngư?i nghệ sĩ luôn đi giữa hai lằn đạn! Có ai hiểu được là Sơn cô đơn như thế nào!
Và trong nhi?u sáng tác của anh, nếu chúng ta tinh ý, thì chúng ta sẽ thấy tư tưởng của TCS sau ngày mất nước. Sơn đã viết "‡ư?ng chúng ta đi, đi không bao gi? tới ..." Những ca khúc nói lên sự quạnh quẽ, sự tuyệt v?ng, sự bất an của mình.?ó là một dòng nhạc đặc biệt mà có ngư?i không hiểu chê là thua những ca khúc anh viết trước 75 để chỉ chấp nhận tình khúc của anh mà thôi. Chúng ta không biết đến một dòng nhạc triết lý và đầy đau thương đã ra đ?i một cách lặng lẽ âm thầm.
Ngay cả bài Nhớ mùa thu Hà Nội cũng đã bị cấm hai năm - chỉ vì câu - chỉ vì câu gì các bạn biết không? Mùa Thu - chữ Mùa Thu Hà Nội đã trở thành thuật ngữ Cách Mạng Mùa Thu - thì TCS đã viết "Từng con đư?ng nh? sẽ trả l?i cho ta ... đi giữa mùa Thu Hà Nội để nhớ một ngư?i và nhớ m?i Ngư?i ..."
Ngư?i ta đặt câu h?i: Nhớ một ngư?i là nhớ ai? Và từng con đư?ng nh? tại sao lại phải trả l?i? Hà Nội, những con đư?ng của Hà Nội tại sao lại phải trả l?i? Trả l?i cho ai? Trả l?i cái gì? ?ó là nhớ Khánh Ly và Khánh Ly sẽ đem phục quốc v? ... Với sự suy diễn như vậy , méo mó như vậy, bài hát đó đã bị cấm hai năm. Các bạn có biết cái nỗi đau của ngư?i sinh ra đứa con tinh thần như thế nào?
Và chúng ta sai hay đúng, hãy tự soi lấy mình - khoan kết án ngư?i khác sai hay đúng - bởi vì trong chúng ta cũng đ?u bị lừa dối ! Chúng ta đã trưởng thành chưa sau nhi?u lần bị lừa dối v? chính trị - thì chúng ta đừng trách Trịnh Công Sơn và đừng trách những ngư?i nghệ sĩ nhạy cảm và chân thật với cuộc đ?i với con ngư?i.
Tôi xin kết thúc ở đây - để dành th?i gian cho các bạn khác - tôi là một ngư?i bạn - là một nhân chứng sống trong nhiêu năm với TCS. Những ngày tháng cuối cùng của anh, tôi đã ở bên anh mỗi lần tôi có mặt ở Việt Nam. Buổi sáng, tôi ngồi với anh dưới bóng cây để uống trà, để nhìn nhau cho đỡ nhớ, để nói với nhau một vài thông tin v? bạn bè - rồi đi v?. Sơn ngồi ở cái vư?n trên gác nhà anh, có một cây hoa sứ già 28 năm, một giàn hoa giấy ... nó đã trở thành một cánh rừng nh? của Sơn và tôi đã nhìn Sơn tàn phai theo nắng chi?u qua những tia nắng hoặc cuối mùa, cuối ngày qua những chiếc lá của cánh rừng bông giấy. Và thỉnh thoảng có vài tiếng chim hót như chia sẻ cái nỗi cô đơn của Sơn. Buổi chi?u, tôi và Sơn đi ra ngoài một cái nhà hàng mà các bạn chắc còn nhớ, đó là Givral để nhìn qua bên kia khách sạn Continental để nhìn cuộc đ?i đi qua, để nhìn những ngu?i Việt Nam đang hấp tấp vội vã trên đư?ng phố, để nhìn một chút tr?i xám , để nhìn vài cánh én ... Rồi?i V?.
Sơn thèm đi ra phố - Sơn thèm hơi của thành phố. Bởi vì chúng tôi là những con ngư?i đã gắn bó với Sài Gòn từ lúc trẻ cho nên "Chi?u một mình qua phố ..." hay "Chi?u chủ nhật buồn, nằm trong căn gác đìu hiu ..."?ó là đ?i sống của chúng tôi, và nó theo chúng tôi mãi mãi. Và Trịnh Công Sơn - hôm nay tôi được dịp để nói v? anh, v? cái sự tuyệt v?i chịu đựng một bi kịch kéo dài cho tới ngày mà căn bịnh quái ác đã đục khoét tinh thần sức kh?e của anh cho đến hơi thở cuối cùng. Bởi vì sự cô đơn thật không có điểm tựa để làm việc. Và anh đã chết vì cơn bịnh này.
Reply With Quote
