Cao Bá Quát (1809? -1855) tự Chu Thần sinh tại Phú Thị, Gia Lâm, Hà Nội, mất giữa trận ti?n Quốc Oai trong cuộc khởi nghĩa chống tri?u đình th?i Tự ?ức... Tự ?ức tru di ba h? Cao Bá Quát, thu hồi tiêu hủy văn chương ông. Nhưng ông được lòng dân bảo vệ: một rừng truy?n thuyết ca ngợi tài thơ, lòng dũng cảm, trí thông minh và tinh thần thương dân yêu nước của ông. Tác phẩm của ông còn được lưu đến nay là 1353 bài thơ, 21 bài văn xuôi, một số bài ca trù và khá nhi?u câu đối.



Thập tải luân giao cầu cổ kiếm (Mư?i năm giao thiệp tìm gươm báu)



Nhất sinh đê thủ bái mai hoa (Một đ?i chỉ cúi trước hoa mai)



?ôi câu đối ấy đã thâu tóm khá đầy đủ hoài bão và phẩm chất Cao Bá Quát. Lúc trẻ Cao Bá Quát cũng như trăm nghìn sỹ tử khác mong h?c gi?i đỗ cao để giúp đ?i. Trong thơ thấy rõ cái hăng hái thư?ng tình ấy Trên đư?ng công danh đã mấy ai nhàn/ Mũ l?ng nhộn nhịp ta cũng đi đây. Nhưng cũng nhận ra ngay trong cơn hăng hái trên đư?ng đi thi ấy cái khí phách khác thư?ng của ông:



Sóng biển trào lên như đầu bạc lô nhô



Gió giận dữ đánh chìm cả những chiếc thuy?n to



Chớp giật sấm ran ai nấy đ?u xanh mắt,



Giữa cảnh, con chim hải âu vẫn nhởn nhơ



Sau này trong truy?n thuyết v? Cao nhi?u giai thoại cũng vẽ nên sự bình thản của ông giữa gian lao như hải âu giữa bão: Một chiếc cùm lim chân có đế/ Ba vòng xích sắt bước thì vương.



Khí phách ấy bắt nguồn từ chất tâm hồn của Cao Bá Quát. Tâm hồn ấy cao rộng. Qua núi Dục Thúy: Ta muốn trèo lên đỉnh núi cao ngất kia/ Hát vang lên để gửi tấm lòng vào mây nước. Tâm hồn ấy giàu năng lực bên trong, chấp nhận cái khó của đư?ng đ?i:



Bãi cát dài, bãi cát dài!



Bước một bước lại như lùi một bước.



Trong tình cảnh oan khốc bị giam cầm, tra tấn chỉ vì tội sửa vào bài thi cho một thí sinh có tài vô ý phạm trư?ng quy, ông tỉnh táo và can đảm coi việc mình làm là việc thiện, mà việc thiện thì ở hoàn cảnh nào cũng nên làm. Ông coi công lý th?i ấy như cái máy làm nhục ngư?i (Bài thơ tả cái cùm). Ông nhìn thẳng vào chiếc roi da đang quật nhoang nhoáng vào ngư?i mình, ông tả nó và tả chính tâm trạng mình, như một cuộc đ? sức. Cái việc tả chính xác với các chi tiết nghiêm lạnh cho thấy ai vững hơn ai:



Roi quất nhoang nhoáng bay đi liệng lại như ánh chớp.



Lúc giơ lên như hai con thuồng luồng quật vào b? ao lở



Lúc ngừng như nước lạnh đổ vào nồi nước sôi (...)



Ở nơi góc đài những gi?t sương trong cũng vì ta mà bay lên



Roi song rủ xuống thôi không hăng như trước nữa



Chắp tay đứng, ruột m?m quặn lại như cuốn vào ngón tay được.



Ông nhìn sông dài như lưỡi kiếm dựng giữa tr?i xanh. Ông h?i hoa sen ngươi có hồng bằng mặt rượu của ta không? Ông thấy núi như chiếc chén xà cừ của khách say. Khí phách, tài tử như Cao Bá Quát lại là ngư?i thắm thiết tình cảm, đặc biệt tình cảm gia đình. Ông có những câu thơ thương vợ thương con tình cảm chân thực, ngôn ngữ mộc mạc, hình như ông không muốn vẻ đẹp của tài thơ làm m? đi nét thực của cảm xúc. Một số truy?n thuyết muốn nhấn mạnh khí phách Cao Bá Quát đã mô tả ông có tính cách ngang tàng khinh bạc, coi nhẹ tình cảm, e không đúng. Cao Bá Quát khí phách nhưng đa cảm, đó là sự phong phú của tâm hồn ông. Thương xót ngư?i thân và thương xót m?i ngư?i nghèo khổ, bị ức hiếp. Hãy nghe ông m?i một ngư?i đói cùng ăn Than ôi hãy ngừng lệ/ Một bữa ta tạm m?i/ ??i ngư?i như quán tr?/ Ung dung nào mấy ai/ Thong thả đừng nuốt vội/ No ứ dễ hại ngư?i. Cao Bá Quát đã thấy nguồn gốc nỗi khổ ấy, không dễ nói thẳng ra, nhưng ông đã tìm cách nói:



Nghe nói xe Rồng vừa ngự tới



Cung vua sẵn đó lại cung vua



Tâm sự nhà nho Cao Bá Quát rối b?i: Tâm sự và tóc có chi phải so sánh vắn dài/ ?ến lúc đã rối b?i thì cùng rối b?i như nhau. Rối b?i vì ái quốc thì không thể trung quân.



Cuối đ?i, những bài thơ Cao Bá Quát càng nặng trĩu nội tâm. Không chỉ buồn thương, mà có buồn thương cũng không chỉ vì thân danh mình lận đận. Hoài bão của con ngư?i một đ?i chỉ cúi trước hoa mai rộng xa hơn nhi?u. Trước cảnh đ?i ngang trái ấy ông không thể làm tấm bia không chữ, (Thế sự hà kham một tự bi). Ông phải có thái độ, nhưng thái độ ấy không thể nói trong thơ. Ông như cái hạt sen ôm tấm lòng đắng ngắt chỉ mình mình biết (Liên tử hữu tâm tri độc khổ). ?êm xuân đ?c sách mà như đối thoại với ngư?i xưa (Bùi ngùi xuân này ngồi đối diện với ngư?i xưa) mà như giao lưu với vũ trụ (Dưới có ngư?i không ngủ/ Trên có vì sao muốn rơi). Trong bài Tiễn Nguyễn Trúc Khê ra nhận chức tại phủ Thư?ng Tín, ý chí hành động của Cao Bá Quát đã rõ, sau khi nhắc đến Chu An, Nguyễn Trãi, ông viết:



Khách nam nhi chẳng vì thế thái



?em thân ra đỡ lấy cương thư?ng



Năm 1853 Cao Bá Quát đã trở thành một trong những ngư?i lãnh đạo của cuộc khởi nghĩa Mỹ Lương. Bối cảnh lịch sử chưa đủ chín để cuộc khởi nghĩa thành công. Nhưng Cao Bá Quát đã trở thành hình tượng sáng chói của lớp nhà thơ hoạt động, từ thơ mà thành chiến sỹ, lấy máu để diễn tả cao nhất cảm xúc của chính mình.