Một chiếc cầu bắc trên dòng sông hẹp, ngăn thành phố với ngoại ô. Sang kh?i cầu, sự thay đổi đột ngột. Con đư?ng xù xì lên những đá và đất đ?. Những đứa con nít, phần nhi?u có một dải bùa vàng buộc ở cổ áo, giỡn nhau giữa đư?ng, chửi đùa nhau cũng khá thô tục. Một đứa bé tí lem luốc bước trên hai cẳng chân chưa vững và khóc bi be. Vài con chó chạy nhong nhong, cúi ngửi bã mía. Từng khoảng một, hai bên mép đư?ng, mấy đứa con gái ngồi bán mía, em nh? đặt ngồi cạnh để trông giữ luôn.

Hai dãy nhà lụp xụp nối dài, cửa che bằng phên chống nghiêng nghiêng hoặc bằng mành tre rất to nan. Trên giậu râm bụt, vắt phơi trơ trẽn những quần áo bẩn thỉu, yếm váy vá chằng đụp.

Sông l? đ? lê dòng hẹp màu vàng đục. V? chi?u, nhất là những ngày chủ nhật hay ngày lễ, ngư?i trong phố ra ngồi b? sông câu cá. Có ngư?i âu phục, có ngư?i ra dáng thợ máy, có mấy cậu h?c trò, và không biết tại sao, đôi khi lại có cả một bác lính mũ chào mào. H? ngồi kiên nhẫn dị thư?ng, chặn đầu cần câu dưới một hòn gạch hoặc đá, đoạn lơ đãng ngắm cảnh vật hoặc nhìn lại những ngư?i đứng chơi trên cầu nhìn h?.

Mấy ngư?i đàn bà lội xuống vo gạo, rửa rau, chè hoặc bèo. H? cũng có ý đứng xa một tí những ngư?i đang giặt yếm váy. H? khua tay trên nước mấy cái cho b?t và rác dãn ra theo vòng sóng, đoạn nhúng rổ xuống.

?ằng xa, một ngư?i đàn bà rán sức vung quá đầu chiếc chiếu cuộn dẹt rồi đập lên mặt nước rất mạnh, khiến nổ bật những tiếng như tiếng súng.

Giữa cái xã hội ngoại ô ấy, Mân sống đã mấy tháng nay. Anh dạy h?c ở một trư?ng tư trong tỉnh, sau những buổi dạy, anh trở v? túp tranh dựng ngay cạnh cầu, thuê mư?i đồng một năm. Anh chưa quen thuộc hẳn với cái xã hội mà anh cho là ô hợp ấy. Nhất là những lúc nghe hàng xóm chửi bới nhau om sòm, anh không nén được phi?n bực.

Túp l?u Mân ở tối om om. Mỗi sáng, soạn và chấm bài, anh phải chong ng?n đèn dầu mãi đến bảy gi?. Cái cửa sổ chấn song tre, cạnh đó kê bàn làm việc, nhìn ra con đư?ng nh? dẫn xuống bến sông. Ngư?i gánh nước qua lại luôn, làm rộn trí anh. Nước đ?ng vũng, mấy con vịt đến khoắng m? lục sục, hơi bùn tanh nhạt, có khi thối hoắc, xông lên nặc mũi.

Một sự lầm lỡ đã đầy đ?a Mân đến cảnh này. Chắc mấy ngư?i hàng xóm của Mân chẳng ai ng? rằng cái ông giáo quèn vừa v? sống cạnh h? và có bộ xơ xác, đã có lần quản trị hàng vạn bạc. Trước, Mân chung mở đồn đi?n với một ngư?i cùng huyện tên Bạc Hói. ồ, đó không phải một tên Tàu, hay Cao Miên. Nhưng lẽ ra - sau này Mân hối hận và nghĩ lại - với một cái tên như vậy, Mân phải đ? phòng hơn mới phải. Có những cái tên hình như ti?n định. Hắn hói mất nửa đầu, nên có biệt danh ấy. Tên Bạc cũng chẳng hay ho gì, khi nó dùng để ghép những chữ kép như: bạc ác, bạc bẽo, bội bạc.

Quả nhiên, Bạc Hói lừa Mân. Hắn nắm được một chỗ hở của Mân, đâm đơn kiện và tranh lấy cả đồn đi?n. Mân thu vét ti?n còn lại để theo kiện, nên bây gi? nghèo xơ xác. Mân có của ngư?i kinh doanh cái óc bao quát công việc và cái khiếu đón đầu th?i cơ. Nhưng anh đã tin ngư?i quá. Bao nhiêu những nhà doanh nghiệp đ?u có quả tim khô khan và khóe mắt nghi kỵ. H? ngầm giữ miếng với cả những ngư?i tâm phúc. Cũng một đôi khi Mân đã ng? lòng Bạc Hói, nhưng để rồi tự thẹn với mình, tự thẹn vì đã gán cho kẻ khác những tình ý mà hẳn y không có.

Bây gi? Mân sống đoạn tuyệt với mẩu đ?i vừa qua. Anh nguy?n quên hết cả; anh bóp chết trong lòng hình ảnh Bạc Hói cũng như kỷ niệm sâu cay của một cuộc thất bại đau đớn. Nghị lực anh dựng một bức tư?ng cao ngăn hẳn hiện tại với quá khứ. Của th?i cũ, nếu Mân còn giữ lại cái gì, thì đó là cái kinh nghiệm v? lòng ngư?i, càng quý báu vì giá mua càng đắt.

ở được ít lâu nơi ngoại ô, Mân có một bạn láng gi?ng mới. Một chi?u đi dạy v?, đang đứng thơ thẩn trước cửa, Mân thấy anh ta chuyển đồ đạc từ xe bò vào túp tranh bên cạnh. Anh không nhìn thẳng vào mắt hắn, nhưng đoán chừng hắn trạc ba bốn mươi. Một hồi sau, ăn cơm xong, anh ra vư?n thì lại thấy hắn đứng rửa tay. Hắn quay nhìn sang phía anh, nhưng cúi đầu nên anh không nhận rõ được mặt hắn. Trong bóng hoàng hôn, anh tò mò ngắm hắn lâu lắm. Khuôn mặt hắn tròn tròn, đ?u đặn, anh chỉ biết có thế. Chợt tiếng reo nổi lên ngoài phía sông: hẳn một con cá vừa mắc câu, giữa sự vui mừng huyên náo và hơi trẻ con của những ngư?i xem. Hắn chưa quen tiếng ồn ào ấy, ngước nhìn, và Mân được dịp nhận ra một bộ mặt hi?n lành, nhũn nhặn. Nhưng cùng một lúc, Mân đột ngột cảm thấy cái gì như một phi?n rầy: có lẽ bởi anh bị bắt chợt đang nhìn trộm hắn. Anh bèn quay vào.

Vú già nói cho anh biết là hắn sắp mở một quán rượu đón những ông Xã bác Nhiêu lên tỉnh: rằng hắn tên là Tạo. ?àn bà là những cơ quan thông tấn thực nhạy.

Tin báo của vú già khiến lòng Mân nao lên một ni?m gì gần như giận dữ. Hàng xóm của anh chưa đủ ầm ĩ hay sao mà hắn còn lo tụ tập lại những ông Lý toét, những bác Nhiêu, chén rượu thịt chó vào rồi hét oang oang như để cho cả tr?i nghe!

Chi?u hôm sau trong lúc ngồi trông nom h?c trò làm bài, Mân sực nhớ lại giấc mộng hồi đêm. Có nhi?u khi hồi ức giấc mộng đã cũ trở lại trí nhớ một cách đột ngột như thế, trong một hoàn cảnh không liên quan gì với chuyện trong mộng cả. Hình như anh đã thấy trong chiêm bao một cảnh gì náo động lắm, có điểm chút kinh hoàng thì phải, nhưng không nhớ rõ chuyện gì. Mà hình như giữa sự hỗn độn của những hình ảnh, có thoáng qua bóng dáng ngư?i láng gi?ng mới của anh.

Sau buổi dạy, trái với thói thư?ng, Mân đi dạo quanh vùng anh ở. Khi qua trước cửa hàng rượu, anh quay nhìn vào một thoáng mau. Không hiểu tại sao anh cứ phải chú ý đến Tạo. Hắn đang sắp lại mấy phong thuốc lào trên quầy hàng, sực ngửng lên. Hắn đon đả chào:

- Thưa ông giáo đi chơi... Ông ghé tạm vào chơi xơi nước ạ.

Mân không bằng lòng với mình vì đã để cho hắn bắt chợt luồng mắt mình. Anh trả l?i:

- Cám ơn bác. ?ể hôm sau.

Hắn có dáng nhã thiệp, và một nụ cư?i nhũn nhặn, dễ thương. Quần áo sạch sẽ, tóc chải g?n. Nhưng những đi?u ấy, không biết tại sao, chỉ làm Mân ghét thêm hắn. Hình như trong anh có tiếng nhủ thầm: Hãy coi chừng! Hãy coi chừng cái b? ngoài ấy!

?áp lại l?i m?i nhã thiệp của hắn, Mân đã lấy một gi?ng hơi xẵng, hoặc ít ra cũng khô khan. Nhưng mà anh không thấy tự thẹn vì sự thiếu lễ độ kia; trái lại anh có một chút th?a thuê trong thâm tâm.

Sau đó mấy hôm, vú già lại nói chuyện với Mân v? ngư?i láng gi?ng mới. Vú kể rằng lúc sáng, một ông Phó lý ghé vào hàng hắn uống rượu, rồi ra chợ; một lát sau hắn bắt được trên bàn cái túi, mở ra thấy mấy t? bạc; hắn vội vàng thuê xe ra chợ, rồi chạy sục khắp chợ tìm cho được ngư?i khách lơ đễnh kia, giao giả cẩn thận.

Câu chuyện ấy khiến Mân càng ác cảm với hắn thêm. Anh nuôi sâu cái định kiến vô lý rằng hắn chỉ có thể là một đứa gian tham. Chà! Nếu một hôm nào đó, ngư?i ta bắt chộp được hắn đang pha nước vào rượu, hẳn Mân sẽ bằng lòng vô cùng. Anh gắt đuổi vú già xuống bếp. Anh cảm thấy hơi lo ngại, lo ngại cho lòng tự ái, như khi nghe ai đưa lý lẽ để đánh đổ một tin tưởng hồn nhiên nhưng sâu sắc của mình.

Sau cùng, Mân nghĩ ra. Chà, đó chỉ là một tấn kịch dàn mặt. Hắn đã bày ra kế ấy để chiêu khách đến cửa hàng mới của hắn. Ông Phó lý nào đó chỉ là ngư?i hắn thuê đóng trò. ý nghĩ đó làm cho Mân hả hê.

Một buổi sáng, Mân vừa ra cửa, một toán con nít đùa nhau xô cả vào anh. Sách vở anh cầm trong tay văng ra đư?ng. Chúng vội b? chạy. Vừa lúc ấy, Tạo đi ngang qua, ý chừng lên phố. Hắn kêu lên:

- Ngỗ nghịch thế thì thôi!

?oạn cúi xuống nhặt hộ một quyển vở. Mân vội tranh nhặt, nhưng không kịp. Hắn phủi bụi cẩn thận, trao trả Mân và nói:

- Con nít mình không biết dạy dỗ, đứa nào cũng hỗn xược.

Hắn kèm l?i nói bằng một nụ cư?i như để cầu xin tha thứ cho b?n trẻ.

Mân nói: "Cám ơn", đoạn g?i xe lên trư?ng. Anh tự nhằn mình vì đã để phải chịu ơn hắn. Hắn càng đáng ghét.

Bài luận lý dạy hôm ấy, v? sự công bằng, hiến dịp cho Mân nghĩ v? hắn một cách đúng đắn hơn. Ngư?i ta ít khi kiểm soát lòng mình, vì lư?i biếng, và nhất là vì nhát gan; ngư?i ta sợ không biện giải được cho những hành động, những tình cảm của mình. Mân nhận thấy mình vô lý. Anh đã bất công với Tạo. Hắn có làm gì anh đâu? Trái lại hắn lịch thiệp và ân cần với anh.

Mân tự h?i duyên cớ cái ác cảm lạ lùng kia. Có lẽ bởi Tạo là ngư?i chứng kiến một quãng đ?i suy bại của anh chăng? Nhưng không, ác cảm của anh cũ hơn kia; nó đã dậy lên đột ngột ngay từ cuộc giáp mặt đầu tiên; anh thấy phi?n rầy bực bội khi vừa trông thấy hắn. Mấy lâu nay anh vẫn lánh mặt hắn - tuy vẫn chú ý ngầm - để tránh cái phi?n bực khó hiểu. Mân nghĩ rằng cái phi?n bực ấy thuộc v? vợ chồng trước khi lan sang địa hạt tinh thần; chắc hắn có một cái cằm hay một cái mũi không ưa mắt anh.

Từ đó Mân để tâm quan sát hắn. Anh thừa những dịp hiếm hắn đứng ở vư?n sau để ghé mắt qua khe vách nhìn trộm rất lâu. Anh không tìm ra sự gì mới. Mặt hắn vẫn có vẻ hồn hậu, trong những nét cân đối, tròn trặn. Sau anh nghĩ ra: lỗi của anh là đã nhìn kỹ quá. Khi mình tò mò ngắm một ngư?i thân, bạn mình hay mẹ mình chẳng hạn, khi mình để ý đến từng nét lông mày, từng vành môi, từng nếp mi mắt, thì mình nhận thấy - đi?u này có vẻ trái ngược nhưng mà quả thực thế - ngư?i ấy không giống bạn mình, mẹ mình nữa.

Một hôm vú già báo rằng Tạo đánh tiếng muốn nh? Mân thảo hộ cái đơn xin mở thêm cái tiểu bài một nhãn rượu khác. Tin ấy khiến Mân vui thích: bây gi? anh nắm được chứng cớ cái làm ơn của hắn sáng hôm n? chỉ là vị lợi. Nhưng anh không quên lợi dụng dịp tốt này để tìm hiểu cái đi?u làm anh thắc mắc từ mấy hôm. Anh bảo với vú già hẹn hắn đúng tám gi? tối sang nhà anh.

Chi?u hôm ấy anh đi mượn một chiếc đèn lớn, đem v? treo giữa nhà. Ai hiểu được sự bố trí chu đáo của anh, để đi tới mục đích nh? nhặt như thế nào, tất phải buồn cư?i.

?èn treo thắp sáng choang. Sau bữa cơm, Mân ngồi làm việc ở bàn, nghĩa là quay lưng ra cửa. Khi Tạo đến, tiếng guốc trên bậc đá sẽ báo trước. ?ợi hắn vào quá ngưỡng cửa một chút, anh sẽ vụt quay nhìn ra. Anh không lóa mắt, vì đã quen với ánh sáng cây đèn trên bàn làm việc. Lúc đó, ng?n đèn lớn sẽ chiếu chênh chếch xuống mặt hắn, và làm nổi bật những nét lồi lõm.

Cái việc xảy ra y như Mân đã dự đoán. Gần tám gi? tối, Tạo bước vào. Mân xô ghế rất mạnh, quay nhìn. Một nỗi sững s? đột ngột chiếm lấy anh, lẫn với cái cảm giác phi?n bực mà anh đã từng biết rõ.

Làm sao lâu nay anh không nhận thấy đi?u đó? Mặt hắn phảng phất giống mặt Bạc Hói.

1941
Rút từ tập truyện ngắn Nằm vạ