Giai phẩm Việt Báo Tết năm Mão (1998), trong loạt bài đặc biệt v? "100 năm áo dài Việt Nam" có phần bài viết sơ lược v? Nam Phương Hoàng Hậu va hinh ảnh bà mang áo dài Việt Nam. Nhi?u bạn đ?c, từ hai năm qua, vẫn ng? ý mong sẽ có một bài viết đầy đủ hơn v? vị Hoàng Hậu cuối cùng, không chỉ của Tri?u Nguyễn, mà là của lịch sử nước Việt.

Việt Báo Tết Tân Tỵ trân tr?ng giới thiệu bài viết đặc biệt của nhà bỉnh bút Tôn Thất An Cựu.

Trong gần sáu mươi năm qua, kể từ khi Tri?u Nguyễn chấm dứt vào năm 1945 đến nay, có rất nhi?u ngư?i viết v? cựu Hoàng Bảo ?ại, vị vua cuối cùng của nhà Nguyễn. Nhưng rất ít ngư?i nhắc đến bà Hoàng hậu cuối cùng, tức Nam Phương hoàng hậu. Có chăng thì cũng chỉ nhắc đến một vài chi tiết viết chung trong tài liệu nói v? vua Bảo ?ại. Hoặc nói cho đúng thì chưa có ai viết một tài liệu riêng v? Hoàng hậu Nam Phương. Do đó nên cũng rất ít ngư?i biết đến một bà Hoàng hậu mà trong th?i gian giữ ngôi vị mẫu nghi thiên hạ đã có nhi?u đóng góp cho Hoàng tộc Nguyễn Phước và cho xã hội lúc bấy gi?.

?ể tưởng nhớ đến một ngư?i đàn bà tài sắc, đức hạnh và mẫu mực, đã từng là đệ nhất phu nhân của nước Việt Nam suốt mư?i một năm, tôi xin ghi lại đôi đi?u v? Nam Phương hoàng hậu mà tôi đã tham khảo theo tài liệu của ngư?i bí thư của bà, ông Nguyễn Tiến Lãng, con rể của cố h?c giả Phạm Quỳnh và một số tài liệu khác thu thập trong cuốn hồi ký của cựu hoàng Bảo ?ại và của hai sử gia Pháp là Jean Renaud và Daniel Grandclément như dưới đây:

Nam Phương Hoàng Hậu, khuê danh Nguyễn Hữu Thị Lan hay là Marie Thérèse, sinh năm 1914 tại Gò Công Nam phần, con của đại đi?n chủ Nguyễn Hữu Hào và là cháu ngoại của ông Lê Phát ?ạt, tức huyện Sỹ, một trong những ngư?i giàu có nhất mi?n Nam, có thể sánh ngang hàng với gia đình Bạch công tử ở Bặc Liêu. Ông huyện Sỹ là ngư?i đã b? ti?n ra xây cất ngôi thánh đư?ng nguy nga ở cuối đư?ng Võ Tánh Sài Gòn thư?ng được g?i là nhà th? huyện Sỹ mà đến nay vẫn còn tồn tại.

Năm 1926, Nguyễn Hữu Thị Lan, 12 tuổi, được gia đình cho sang Pháp tòng h?c tại trư?ng Couvent des Oiseaux, một trư?ng nữ danh tiếng thuộc loại nhà giàu ở Paris do các nữ tu đi?u hành. Sau khi thi đậu Tú tài vào năm 1932, cô gái mi?n Nam theo chuyến tàu của hãng Messagerie Maritime trở v? nước. Tình c? trên chiếc tàu nầy có ông vua Việt Nam hồi loan sau khi hoàn tất việc h?c, đó là vua Bảo ?ại mà hồi đó giới sinh viên ở Pháp thư?ng g?i một cách thân mật là Prince Vĩnh Thụy.

Tuy cùng trên một chiếc tàu bồng b?nh giửa đại dương một th?i gian khá lâu nhưng Nguyễn Hữu Thị Lan chưa có cơ hội làm quen với vị Vua trẻ tuổi. Mãi cho đến gần một năm sau, nhân dịp vua Bảo ?ại nghỉ mát tại ?à Lạt và do sự sắp đặt của Toàn quy?n ?ông Dương, viên ?ốc Lý (tức Thị Trưởng sau nầy) thành phố ?à Lạt tổ chức một buổi dạ tiệc tại khách sạn Palace (sau g?i làkhách sạn Langbian) để tìm cách cho hai ngư?i gặp nhau. Tối hôm đó, trong chiếc áo lụa màu thiên thanh, Nguyễn Hữu Thị Lan đã xuất hiện trước Hoàng đế Bảo ?ại để rồi chiếm g?n trái tim của một ngư?i có địa vị cao nhất nước.

Tưởng cũng nên nói thêm là trước đây có nhi?u nguồn tin nói rằng vua Bảo ?ại đã gặp Marie Thérèse trên chuyến tàu thủy từ Pháp v? Việt Nam, nhưng căn cứ vào hồi ký của vua Bảo ?ại và tiết lộ của Hoàng hậu Nam Phương được chúng tôi trích dẫn dưới đây thì hai ngư?i đã gặp nhau trong một hoàn cảnh khác.

Nh? tòng h?c ở một trư?ng thuộc nhà Dòng, được các nữ tu chỉ dạy các lễ nghi Tây phương đối với Vua Chúa nên tối hôm đó, lúc vừa diện kiến vua Bảo ?ại, Nguyễn Hữu Thị Lan đã quỳ một gối và cúi đầu sát mặt đất để t? lòng tôn kính nhà Vuạ Lẽ tất nhiên, một vị vua trẻ tuổi và hào hoa như vua Bảo ?ại thì làm sao ông có thể không xiêu lòng trước sắc đẹp mỹ mi?u của Nguyễn Hữu Thị Lan. Và chuyện sẽ đến đã đến: đám cưới của vị thiếu quân hào hoa với một nữ lưu tràn tr? hương sắc mi?n Nam đã diễn ra tại Huế ngày 20-3-1934. Ngay ngày hôm đó Nguyễn Hửu Thị Lan được tấn phong làm Hoàng hậu với danh hiệu Nam Phương. Sự kiện Nguyễn Hữu Thị Lan được tấn phong Hoàng hậu ngay sau khi cưới là một biệt lệ đối với các bà vợ Vua thuộc tri?u Nguyễn. Vì mư?i hai đ?i vua Nguyễn trước kia, các bà vợ Vua chỉ được phong tước Vương phi, đến khi chết mới được truy phong Hoàng hậu.

Nhắc đến cuộc nhân duyên với Hoàng hậu Nam Phương, cựu hoàng Bảo ?ại đã ghi lại trong cuốn CON RỒNG VIỆT NAM :

"Sau lần hội ngộ đầu tiên ấy, thỉnh thoảng chúng tôi lại gặp nhau để trao đổi tâm tình. Marie Thérèse thư?ng nhắc đến những kỷ niệm ở trư?ng Couvent des Oiseaux một cách thích thú. Cũng như tôi, Marie Thérèse rất thích thể thao và âm nhạc. Cô ta có vẻ đẹp dịu dàng của ngư?i mi?n Nam pha một chút Tây phương. Do vậy mà tôi đã ch?n từ kép Nam Phương để đặt danh hiệu cho nàng. Các vị Tiên ?ế của tôi cũng thư?ng hướng v? ngư?i đàn bà mi?n Nam. Nếu tôi nhớ không sai thì trước Hoàng hậu Nam Phương, có đến bảy phụ nữ mi?n Nam đã từng là chủ nhân của Hoàng thành Huế. Khi ch?n phụ nữ mi?n Nam làm vợ, hình như đức Tiên ?ế và tôi đ?u nghĩ rằng trước kia đức Thế Tổ Cao Hoàng (tức vua Gia Long) đã được nhân dân mi?n Nam yểm trợ trong việc khôi phục giang sơn. Chính đó là sự ràng buộc tình cảm giữa Hoàng tri?u Huế với ngư?i dân mi?n Nam".

V? phần Hoàng hậu Nam Phương, bà đã nhắc lại "cái thuở ban đầu lưu luyến ấy" như sau:

"Hôm đó ông Darle, ?ốc Lý thành phố ?à Lạt gởi giấy m?i cậu Lê Phát An tôi (Lê Phát An là anh ruột bà Nguyễn Hữu Hào) và tôi đến dự dạ tiệc ở Hotel Palacẹ Tôi không muốn đi nhưng cậu An tôi năn nỉ và hứa với tôi là chỉ đến tham dự một chút và vái chào nhà Vua xong là v? nên tôi phải đi một cách miễn cưỡng và tôi cũng chỉ trang điểm sơ sài thôi. Chúng tôi đến trễ nên buổi tiệc đã bắt đầu từ lâu. Cậu tôi kéo ghế định ngồi ngoài hiên thì ông Darle trông thấy, ông ta chạy đến chào chúng tôi rồi nắm tay cậu tôi kéo chúng tôi vô nhà. Vừa đi ông vừa nói: "ông và cô phải đến bái yết Hoàng thượng mới được". Khi cánh cửa phòng khách vừa mở, tôi thấy vua Bảo ?ại ngồi trên chiếc ghế bành chính giữa nhà. Ông Darle bước tới bên cạnh Vua rồi nghiêng mình cúi chào và kính cẩn nói:

-Votre Majesté, Monsieur Lê Phát An et sa nièce, Mademoiselle Marie Thérèsẹ (Tâu Hoàng thượng, đây là ông Lê Phát An và ngư?i cháu gái, cô Marie Thérèse)

Nh? các nữ tu ở trư?ng Couvent des Oiseaux từng chỉ dạy nên tôi biết phải làm gì để t? lòng tôn kính đối với bậc Quân Vương, vì vậy tôi đã không ngần ngại đến trước mặt Hoàng ?ế, qùy một gối và cúi đầu sát n?n nhà cho đến khi thấy bàn tay cậu tôi kéo tôi dậy tôi mới đứng lên. Vua gật đầu chào tôi đúng lúc tiếng nhạc vừa trổi theo nhịp điệu Tango, Ngài ng? l?i m?i và dìu tôi ra sàn nhảy rồi chúng tôi bắt đầu nói chuyện.

V? sau, khi đã trở thành vợ chồng, Ngài mới cho tôi biết hôm đó Ngài rất chú ý cách phục sức đơn sơ của tôi. Tôi nghĩ rằng tôi được nhà Vua lưu ý một phần do trong suốt buổi dạ tiệc chỉ có tôi là ngư?i đàn bà Việt Nam duy nhất nói tiếng Pháp và theo đúng cung cách lễ nghi âu tây đối với Ngài".

Sau lễ cưới, vua Bảo ?ại cùng hoàng hậu Nam Phương d?n v? ở tại điện Kiến Trung thuộc khu vực cấm thành. ?iện nầy xây cất từ th?i vua Khải ?ịnh nhưng được sửa chữa và tân trang các tiện nghi Tây phương vào đầu tri?u vua Bảo ?ại.

Tại điện Kiến Trung, Hoàng hậu Nam Phương đã lần lượt hạ sanh 5 ngư?i con gồm có:

-Thái tử Bảo Long, sinh ngày 4-1-1936

-Công chúa Phương Mai, sinh ngày 1-8-1937

-Công chúa Phương Liên, sinh ngày 3-11-1938

-Công chúa Phương Dung, sinh ngày 5-2-1942

-Hoàng tử Bảo Thắng, sinh ngày 9-12-1943

Thư?ng ngày, ngoài việc chăm sóc dạy dỗ con cái, thỉnh thoảng hoàng hậu Nam Phương phải cùng các quan ở Bộ Lễ bàn thảo các lễ lạc trong cung đình, lo việc cúng giỗ các Tiên đế và đi vấn an sức kh?e các bà Tiên cung và Hoàng thái hậu Từ Cung, tức mẹ vua Bảo ?ại. Tóm lại, bà rất chu toàn bổn phận làm dâu.

Ngoài việc quản trị nội cung như đã nói trên đây, hoàng hậu Nam Phương còn tham gia các việc xã hội và từ thiện. Như đi thăm trư?ng nữ Trung h?c ?ồng Khánh ở đư?ng Jules Ferry (tức Lê Lợi sau nầy), bà thư?ng tiếp xúc với các Giáo sư, nhắc nhở h? cố gắng làm tròn thiên chức của một nhà mô phạm; đi thăm Nữ Công H?c Hội ở đư?ng Khải ?ịnh (tức đư?ng Nguyển Huệ ngày nay). Theo l?i nử sĩ ?ạm Phương sau nầy kể lại thì có lần Hoàng hậu Nam Phương bảo bà làm đơn xin phép Bộ Giáo Dục đem môn nữ công gia chánh vào h?c đư?ng. Hàng năm bà đ?u tham dự các buổi phát giải thưởng cho các h?c sinh gi?i tổ chức tại trung tâm Accueil gần nhà dòng Cứu Thế.

Ngày nay, không ai còn lạ lùng khi trông thấy quý vị đệ nhất phu nhân xuất hiện nơi công c?ng để giúp chồng trong việc ngoại giao, nhưng cách đây sáu mươi năm, Hoàng hậu Nam Phương giúp vua Bảo ?ại trong việc tiếp kiến các nhà ngoại giao là một đi?u quý hiếm. Vào th?i đó, nhi?u ngư?i ở kinh đô Huế đ?u biết trong những lần vua Bảo ?ại tiếp đón các quốc khách như Thống Chế Tưởng Giới Thạch của ?ài Loan, Quốc Vương Soupha Vangvong Lào quốc hoặc Quốc vương Sihanouk của Cao Mên v.v%85đ?u có sự hiện diện của hoàng hậu Nam Phương. Lần vua Bảo ?ại tự mình lái xe hơi đi thăm Nam Vang cũng có mặt Hoàng hậu tháp tùng.

Chi tiết đáng kể nhất là việc Hoàng hậu Nam Phương đã đem lại hòa khí giữa các chức sắc đạo Thiên Chúa ở Việt Nam với Hoàng tộc nhà Nguyễn. Vì như chúng ta đã biết, đạo Thiên Chúa với các vị vua tri?u Nguyễn vốn có những căng thẳng lịch sử thì Nam Phương hoàng hậu, như một làn gió mát, đã thoa dịu sự căng thẳng lịch sử tưởng chừng như không bao gi? thay đổi.

Nhân đây, tưởng cũng nên nhắc lại một hành động chứng t? lòng thiết tha với quê hương đất nước của Hoàng hậu Nam Phương mà chúng tôi mới tìm thấy trong tài liệu của sử gia Pháp Jean Renaud do nhà xuất bản Guy Boussac ấn hành năm 1949:

Số là sau khi quân Pháp dựa vào thế lực của quân Anh quốc để gây hấn ở mi?n Nam với ý đồ tái chiếm thuộc địa Việt Nam. (Xin lưu ý bạn đ?c lúc cuộc chiến khởi đầu tại Nam phần là thuần túy giửa thực dân Pháp một bên và một bên là ngư?i Việt Nam chống lại sự đô hộ của ngư?i Pháp, không giống thực chất cuộc chiến Quốc Cộng sau nầy). Lúc đó vua Bảo ?ại đã từ chức, bà Nam Phương đang ở tại An ?ịnh cung bên b? sông An Cựu. ?au lòng trước thảm cảnh mà đồng bào mi?n Nam, quê hương của bà đang trực tiếp gánh chịu, cựu Hoàng hậu Nam Phương đã gởi một Thông điệp (Message) cho bạn bè ở Aⵠchâu yêu cầu h? lên tiếng tố cáo hành động xâm lăng của thực dân Pháp với l?i lẽ như sau:

"Kể từ tháng 3 năm 1945, nước Việt Nam đã thoát kh?i sự đô hộ của ngư?i Pháp nhưng vì lòng tham của một thiểu số thực dân Pháp với sự tiếp tay của quân đội Hoàng gia Anh nên hiện nay máu của nhân dân Việt Nam lại tiếp tục chảy trên mãnh đất vốn đã có quá nhi?u đau khổ. Hành động nầy của thực dân Pháp là trái với chủ trương của ?ồng Minh mà nước Pháp lại là một thành viên. Vậy tôi tha thiết yêu cầu những ai đã từng đau khổ vì chiến tranh hãy bày t? thái độ và hành động để giúp chúng tôi chấm dứt chiến tranh đang ngày đêm tàn phá đất nước tôi.

Thay mặt cho hàng chục triệu phụ nữ Việt Nam, tôi thỉnh cầu tất cả bạn bè của tôi và bạn bè của nước Việt Nam hãy bênh vực cho tự d? Xin các chính phủ của khối tự do sớm can thiệp để kiến tạo một n?n hòa bình công minh và chân chính và xin quý vị nhận nơi đây lòng biết ơn sâu xa của tất cả đồng bào của chúng tôi".

Ký tên:

Bà Vĩnh Thụy

(tức Hoàng hậu Nam Phương.)

Trong một dịp tiếp xúc riêng tư, một ngư?i Việt Nam trong ngành ngoại giao trước năm 1975 hiện ở Pháp nói với chúng tôi rằng bức thông điệp trên đây đã được bàΡm Phương gởi đến Tổng Thống Truman của Hiệp Chủng Quốc vào đầu năm 1946 để nh? can thiệp. Tuy nhiên, đối với một tin tức có tính cách lịch sử nhưng vì không được tận mắt nhìn thấy trên giấy trắng mực đen nên tôi xin ghi lại஦#417i đây với tất cả sự dè dặt thư?ng lệ.

Bà Hoàng hậu cuối cùng của tri?u Nguyễn đã trút hơi thở cuối cùng tại làng Chabrignac, một vùng quê thuộc mi?n Bắc nước Pháp theo như l?i thuật lại sau đây:

Ngày 14 tháng 9 năm 1963, vào khoảng 5 gi? chi?u, cựu hoàng hậu Nam Phương cảm thấy mệt bèn cho ngư?i nhà đi m?i Bác sỹ đến thăm mạch. Sau khi chẩn khám, Bác sĩ cho biết bà bị viêm h?ng nhẹ, chỉ uống thuốc vài hôm là kh?i. Nhưng không dè, Bác sĩ vừa r?i kh?i nhà chừng vài tiếng đồng hồ thì bà cảm thấy khó thở. Ngươi hầu bà bèn nh? một ngư?i Pháp hàng xóm đi m?i một Bác sĩ khác, nhưng ngư?i Bác sĩ thứ hai chưa đến kịp thì cựu Hoàng hậu Nam Phương đã êm ái lìa đ?i ngay trong đêm đó khi vừa tròn 49 tuổi. Ngoài hai ngư?i giúp việc trong nhà, không có một ngư?i ruột thịt nào có mặt bên cạnh bà trong gi? phút lâm chung, vì các con bà đ?u ở tận Paris để làm việc và đi h?c.

?ám tang của bà Hoàng hậu Viêt Nam lưu vong được tổ chức một cách sơ sài lặng lẽ như những năm tháng cuối đ?i của bà. Hôm đưa đám, ngoài hai Hoàng tử và ba Công chúa đi bên cạnh quan tài của mẹ không có một ngư?i bà con nào khác. V? phía quan chức Pháp thì chỉ có ông quan đầu Tỉnh Brive la Gaillarde và ông Xã Trưởng Chabrignac.

Trong suốt th?i gian tang lễ cựu Hoàng Bảo ?ại cũng không có mặt mà sau nầy, kẻ viết bài nầy trong th?i gian ở Pháp được nghe kể lại thì khi hay tin mẹ chết, công chúa Phương Liên tức tốc đánh điện tín báo tin cho cựu Hoàng nhưng gặp lúc cựu Hoàng vắng nhà vì bận đi chơi xa với bà Mộng ?iệp, vì vậy mà cựu Hoàng Bảo ?ại không hay biết gì nên đã vắng mặt trong ngày đám tang của một ngư?i mà có th?i đã cùng ông đầu ấp tay gối. Sự kiện đó đã gây sự hiểu lầm khiến v? sau các Hoàng tử và Công chúa đã ôm lòng oán hận ngư?i cha mà h? nghĩ là một ngư?i chồng không tr?n nghĩa thủy chung!

Trong lần trở lại Pháp vào tháng 4 năm 1999, do đ? nghị của một ngư?i bạn thư?ng giao thiệp với Hoàng tử Bảo Long, từ Paris tôi theo ngư?i bạn đi v? làng Chabrignac, cách tỉnh Brive la Gaillarde ba mươi cây số để viếng mộ Hoàng Hậu Nam Phương.

Gió chi?u nghĩa trang lồng lộng thổi, trước mắt tôi là một ngôi mộ đơn sơ với tấm bia đá hai mặt ghi hai hàng chữ bằng hai thứ tiếng khác nhau, mặt trước viết chữ Hán, mặt sau viết chữ Pháp như dưới đây:

Bia chữ Hán: ?ẠI NAM NAM PHƯƠNG HOàNG HẬU CHI MỘ, có nghĩa là:

"Mộ phần của bà Hoàng hậu nước ?ại Nam là Nam Phương".

Bia chữ Pháp: ICI REPOSE L'IMPéRATRICE D'ANNAM NéE MARIE THéRèSE NGUYEN HUU THI LAN, có nghĩa là : "?ây là nơi an nghỉ của bà Hoàng hậu Việt Nam tên là Marie Thérèse Nguyễn Hữu Thị Lan".

Tôi lặng nhìn ngôi mộ với những cành hoa đã úa vàng lăn lóc đó đây, lòng bồi hồi nhớ lại hơn năm mươi năm trước, từ nhà tôi đi d?c theo b? sông An Cựu, mỗi khi đi ngang cung An ?ịnh tôi ngẩng nhìn lên bao-lơn, nhi?u lần tôi bắt gặp Hoàng hậu Nam phương đang tựa lưng vào tư?ng, mắt đăm đăm nhìn đám lục bình trôi l? lững giữa giòng sông. Tự nhiên lòng tôi se lại, thương tiếc bà Hoàng hậu của kinh đô Huế thuở nào và buồn cho chính thân tôi, một th?i thơ ấu nay đã đi qua! Thuở ấy, có một đôi lần tôi đứng xếp hàng trong hàng ngủ h?c sinh Tiểu h?c để đón chào Hoàng hậu. Chúng tôi, với nét mặt rạng rở tay cầm c? vàng phất lia lịa mỗi khi Hoàng hậu xuất hiện và hướng mắt v? phía đám nhóc con Tiểu h?c. Than ôi! Ngày ấy nay còn đâu?

Tôi kính dâng lên hương linh Hoàng hậu Nam Phương những hàng chữ thô thiển nầy và xin Hoàng hậu chứng giám cho lòng kính tr?ng vô vàn của ngư?i viết khi ghi lại những chi tiết v? cuộc đ?i trong sáng của bà.

Tháng 9 năm 2000. Kỷ niệm 37 năm ngày mất của Hoàng hậu Nam Phương

Tôn Thất An Cựu

Tài liệu tham khảo:

- La Famille d'Annam của Nguyễn Tiến Lãng

- Le Dragon d'Annam của Bảo ?ại

- Souverains et Notabilités củaJean Renaud

- Les Derniers Jours De L'Empire d'Annam của Daniel Grandclément