Làng quê Việt Nam ở đâu cũng vậy, ẩn chứa trong nó bao đi?u gần gũi và thân thương. Mỗi một mi?n quê đ?u có những câu hò, điệu hát rất chung mà lại rất riêng, mang âm hưởng của từng vùng, mi?n. Tất cả cùng hòa vào câu thơ, gi?ng hát của những làn điệu, tạo thành dòng ca dao dân ca Việt Nam rất đa dạng và phong phú.

Ca dao dân ca, xét v? góc độ tư duy của dân tộc, là tấm gương bức xạ hiện thực khách quan của mỗi dân tộc với lối sống, đi?u kiện sống và những phong tục tập quán riêng. Hình ảnh v? thiên nhiên, cuộc sống, v? truy?n thống dân tộc, quan hệ xã hội được phạm trù hóa theo những cách khác nhau, bằng những hình thức ngôn ngữ khác nhau. Nghiên cứu v? ca dao dân ca không chỉ cho thấy những nét đẹp văn hóa của ngư?i Việt Nam mà còn làm nổi bật lên tinh thần lạc quan, yêu đ?i, yêu ngư?i thiết tha. Ca dao dân ca là kết tinh thuần tuý của tinh thần dân tộc, là nét đẹp trong văn hóa dân gian Việt Nam. Với cội nguồn lịch sử và chữ viết rất phong phú đa dạng nên ca dao và dân ca có mặt ở Việt Nam từ rất sớm. Các công trình nghiên cứu v? văn hóa dân gian, cũng như các nhà khoa h?c có liên quan đã khẳng định một trong những dấu tích của ca dao cách chúng ta khoảng trên dưới 2.500 năm. ?i?u này được thể hiện rất rõ qua các hoa văn trên trống đồng và các hiện vật khảo cổ cùng niên đại. Phân tích các h?a tiết hoa văn trên trống đồng, nhi?u ngư?i đã tìm thấy ở đây hình ảnh lễ th? nữ thần Mặt Tr?i cũng là nữ thần Nông nghiệp. Trong lễ hội này đã sử dụng các hình thức âm nhạc, thanh nhạc múa hát và các nhạc khí.

Phó Giáo sư, Tiến sỹ ?ặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn h?c dân gian, Viện Văn h?c phát biểu: "Tất cả các dân tộc trên thế giới suốt mấy nghìn năm chỗ nào cũng có dân ca và ca dao. Vì thế nói v? ca dao dân ca của một dân tộc hay ca dao dân ca nói chung là vấn đ? rất lớn. Nó tồn tại rất lâu, từ hàng ngàn năm trước và như các nhà khoa h?c nghiên cứu trước đây, các h?c giả đã nói ca dao ra đ?i khi trong lòng mình có những đi?u muốn thể hiện ra, muốn nói lên. Những đi?u đó được g?i là ca dao".

Câu nói, làn điệu, gi?ng hát là những đòi h?i bức thiết nảy sinh trong đ?i sống xã hội, qua th?i gian, những câu nói hay, những làn điệu hấp dẫn đã được nhân dân sưu tập và gìn giữ. Cùng xuất phát từ hoàn cảnh thực tế của đ?i sống xã hội và trí tuệ của nhân dân đúc kết nên. Qua l?i ca, câu hát, ca dao và dân ca Việt Nam là những câu nói đúc kết những kinh nghiệm sống, những quan niệm v? nhân cách, nhân đức ở mỗi con ngư?i. Càng đi sâu vào tìm hiểu ca dao dân ca, chúng ta sẽ thấy được những nét tài hoa, óc sáng tạo đầy tinh thần thẩm mỹ. Tuy nhiên ở mỗi loại hình lại có những đặc điểm riêng biệt.

Phó Giáo sư, Tiến sỹ ?ặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn h?c dân gian, Viện Văn h?c phát biểu: "Các cụ ngày xưa có nói b? ca đi thì còn lại dao, có nghĩa là ca dao và dân ca ra đ?i cùng một lúc. Nhưng cũng không phải tất cả câu hát của dân ca là ca dao. ?i sâu vào nghiên cứu thì thấy dân ca phát triển rất nhi?u, còn ca dao chỉ có một số chức năng nhất định".

Ca dao dân ca là loại hình văn nghệ truy?n miệng, là một hình thức văn hóa dân gian đã có từ rất lâu. Nó có thể là một câu nói triết lý bao hàm một nội dung giáo dục của ai đó. Trải qua th?i gian, m?i ngư?i thấy đúng và nghe theo, thậm chí h? có thể thêm vào hoặc bớt đi để đúng với từng hoàn cảnh cụ thể. Vì vậy, có thể nói ca dao dân ca là của quần chúng nhân dân sáng tác nên và h? có thể sáng tác trong bất cứ hoàn cảnh nào, trong lễ hội, trong lao động sản xuất. Như Giáo sư Vũ Ng?c Phan đã viết: "Nó xuất hiện trong lao động từ th?i cổ xưa và hình thức thô sơ của nó đã được sửa đổi qua các thế hệ của loài ngư?i". Có một câu ca dao rất ý nghĩa, không chỉ nói lên quan niệm triết lý của ngư?i Việt Nam mà đó còn là một câu nói thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó với nhau, thể hiện sức mạnh của tập thể.

"Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại thành hòn núi cao".

Chất trí tuệ, giàu tư tưởng tình cảm trong ca dao dân ca là những nguồn nhựa sống bổ sung cho văn hóa dân gian thêm phong phú và đậm đà bản sắc. Tuy cũng là câu nói, gi?ng điệu cùng với một cái nôi xuất phát nhưng không phải câu ca dao nào cũng có thể trở thành dân ca và ngược lại, ở mỗi thể loại lại có thêm những ưu thế bổ sung ứng dụng trong từng hoàn cảnh của thực tế đ?i sống. Theo cách hiểu thông thư?ng, ca dao là l?i của các bài dân ca đã tước b? đi những tiếng đệm, tiếng láy hoặc ngược lại là những câu thơ có thể bẻ thành những làn điệu dân ca. Như vậy giữa ca dao và dân ca không có ranh giới rõ ràng. Ca dao là những câu nói phổ thông trong dân gian. Ca dao ngư?i Việt thư?ng được cấu tạo bằng hai câu lục bát, một thể thơ rất âm điệu tiếng Việt. Khi có nhi?u câu kết thành một đoạn ngắn thì g?i là dân ca, vì vậy ranh giới giữa ca dao và dân ca là một sợi chỉ rất m?ng manh. Ca dao là lối văn truy?n khẩu, trước tiên là do một ngư?i vì xúc cảm mà phát hiện ra, rồi vì l?i hay, ý đẹp mà lan truy?n trong dân gian và truy?n mãi từ đ?i này qua đ?i khác. Tuy ca dao xuất phát trong giới bình dân nhưng nhi?u câu rất nên thơ và ý nghĩa đậm đà, dễ xúc cảm ngư?i nghe nên được nhi?u ngư?i để tâm sưu tầm.

"Có cha, có mẹ có hơn
Không cha, không mẹ như đàn không dây.
Mẹ cha như nước, như mây,
Làm con phải ở cho tầy lòng con".

Câu thơ không chỉ nói v? công đức sinh thành, giáo dưỡng của cha mẹ mà còn khuyên nhủ, răn dạy m?i ngư?i phải ăn ở sao cho đúng đạo làm con. Âu đó cũng là triết lý, quan điểm sống của mỗi con ngư?i chúng ta. Hoặc đó cũng có thể là những câu nói khuyên răn v? quan hệ giữa anh em, bạn bè.

"Anh em như chân, như tay
Như chim li?n cánh, như cây li?n cành".

Hoặc là những câu ngợi ca tình yêu lao động, trân tr?ng những giá trị của sự lao động.

"Ai ơi bưng bát cơm đầy,
Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần".

Chính vì khả năng dễ nói, dễ tiếp thu, ca dao đã đi vào đ?i sống của nhân dân một cách rất tự nhiên và trong m?i hoàn cảnh.

Trong mỗi chúng ta ai cũng có một mi?n quê, quê hương là cánh đồng lúa thơm ngát, luỹ tre xanh trải dài d?c b? đê, là những hình ảnh thân thương nhất đối với cuộc sống mỗi con ngư?i. Hai tiếng quê hương nghe gần gũi và thân thương, đó là nơi chôn nhau cắt rốn, nơi đã nuôi dưỡng ta trưởng thành. Qua ca dao dân ca những hình ảnh của mi?n quê như trở nên gần gũi hơn, lung linh hơn nh? những ca từ đầy hình ảnh. Khi nói đến dân ca, chúng ta không thể quên những l?i ru con thiết tha trìu mến, qua tiếng ầu ơ mẹ ru con, những hình ảnh của mi?n quê yêu dấu của biển rộng non cao, của gió Lào cát cháy, những ngư?i mẹ năm tháng tảo tần một nắng hai sương nuôi dậy con khôn lớn. Những l?i hát ru của mẹ đã hòa đồng với tâm hồn trẻ thơ, vừa đằm thắm nhẹ nhàng nhưng cũng không kém phần trầm tư sâu lắng. Trong câu hát của mẹ có ánh trăng soi r?i như đưa con vào giấc ngủ êm đ?m, có áng mây trôi bồng b?nh trên đỉnh núi, có dòng sông bên lở bên bồi, có mặt biển long lanh ánh bạc và những con thuy?n thấp thoáng ngoài khơi xa. Nghe l?i ru của mẹ, trẻ thơ như được tiếp thêm nguồn dự trữ lớn lao v? lòng yêu quê hương, đất nước, chắp cánh cho tuổi thơ của con thêm vững bước và sáng ng?i ni?m tin.

Lấy nguồn cảm hứng từ thực tế cuộc sống, ca dao dân ca được sáng tạo nên, đó là l?i ăn, tiếng nói của ông cha ta tích lũy từ ngàn đ?i. ?ó là những câu nói đúc kết từ những kinh nghiệm sản xuất răn dậy con cháu, bao hàm những nội dung mang ý nghĩa triết lý dậy bảo rất sâu sa. ?ó là những câu hát được truy?n tải bằng âm thanh gi?ng điệu ngôn ngữ với nội dung nghệ thuật phong phú, đa dạng, đậm đà bản sắc dân tộc. Giống như đại thi hào Macxingocki đã nhận định: "con ngư?i không thể sống mà không vui sướng được. H? phải biết cư?i đùa, h? sáng tạo nên những bài hát vui tươi, h? thích nhẩy múa". Bởi vậy, ca dao dân ca là sản phẩm văn hoá tinh thần và cần thiết đối với mỗi dân tộc, con ngư?i.

Trong câu hát ru của ngư?i mẹ Thanh Hoá, câu ca dao: "Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau" như một l?i nhắn nhủ của ngư?i mẹ với đứa con thơ v? tình nghĩa đạo lý ở đ?i, phải ăn ở thuỷ chung trước sau như một, đầy ắp tình thương và tình ngư?i. Từ thực tế cuộc sống những câu hát dân gian, những lối nói chân thành chất phác nhưng cũng không kém phần triết lý sâu sẵc, thực tế là những cái hay, cái tinh tuý của dân tộc được kết tinh từ cuộc sống hàng ngày. Trong ứng xử giao tiếp ông cha ta đã có vô vàn những câu nói đúc kết v? những lối nói, những hành vi ứng xử khéo léo, lịch sự và duyên dáng.

Phó Giáo sư, Phó Tiến sỹ Mai Ng?c Chừ, ?ại h?c Khoa h?c xã hội và Nhân văn Quốc gia phát biểu: "Trước hết tôi xin nói v? l?i chào, ngư?i Việt Nam rất coi tr?ng l?i chào. Ngư?i ta thư?ng nói:"Tiếng chào cao hơn mâm cỗ". Trong ca dao thì tiếng chào không chỉ nói lên phép lịch sự của con ngư?i Việt Nam mà tiếng chào còn là cái cớ để những đôi trai gái làm quen với nhau, đó là những l?i chào bắt duyên trong văn h?c dân gian. Ví dụ:

"Gặp nhau ăn một miếng trầu
Mai ra đư?ng cái gặp nhau ta chào"
Hoặc: "?ôi ta như đá với dao,
Năng liếc thì sắc, năng chào thì quen".

Nhưng năng chào cũng chưa đủ, chào phải đúng lúc, đúng chỗ:

"Gặp nhau đư?ng vắng thì chào
Gặp nhau giữa chợ lao xao xin đừng".

Câu thơ, gi?ng hát với cái đích là phục vụ nhân sinh. Con ngư?i luôn có hoài bão vươn tới cái hay, cái đẹp, cái thanh tao của cuộc sống là chân, thiện, mỹ, cho nên ca dao dân ca không chỉ là những bài hát ngắn dài, vần, vè v? câu chữ, nhịp điệu trầm bổng du dương để quên nguôi cảnh buồn tẻ, trống trải mà thực tế nội dung ý nghĩa còn mang tính nhân văn sâu sắc.

"Công cha như núi Thái Sơn,
Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra
Một lòng th? mẹ, kính cha
Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con".

Bên cạnh ý nghĩa là công nuôi dưỡng, sinh thành như tr?i bể của cha mẹ, câu ca dao này còn được hiểu rộng ra với những nét nghĩa rất phong phú.

Phó Giáo sư, Tiến sỹ ?ặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn h?c dân gian, Viện Văn h?c phát biểu: "?ể hiểu câu ca dao như thế nó vừa lớn, vừa rộng, vừa có tính dân tộc, bởi vì núi được công nhận là cao, rộng, công cha đối với con là không phải bàn. Mình có đặc điểm khác các nước là làm nông nghiệp, việc bám vào quê hương, đất tổ, bám vào đất, nước là truy?n thống của ngư?i Việt Nam. Ngư?i Việt Nam luôn bám vào quê hương và trong quê hương đó là do cha mẹ mình, tổ tiên mình sáng tạo ra, do vậy tấm lòng của mình phải hướng v? cha mẹ, không thể xa r?i được. Nghĩa đấy cũng như nước trong nguồn, chảy mãi. Công cha, nghĩa mẹ để lại mãi mãi cho mình, con cháu. Tình cảm con ngư?i đối với cha mẹ đ?u được công nhận trên thế giới, nhưng ở Việt Nam có đặc điểm riêng là làm lúa nước, phải bám đất, bám làng nên tình làng nghĩa nước, tình cha, nghĩa mẹ luôn đi với nhau rất tr?n vẹn. Từ tình cha mẹ rồi mới đến tình làng nghĩa nước, tình yêu tổ quốc, 3 cái đó quyện chặt với nhau. Vì vậy công cha như núi Thái Sơn có thể hiểu là cha cụ thể nhưng cũng có thể là cha Tổ quốc, mẹ cũng thế, có thể hiểu là đất nước. Vì vậy đất nước mình cũng là cha mẹ mình, tổ tiên mình. Tổ tiên, đất nước, cha mẹ, tất cả hòa làm một trong câu ca dao đó".

Ca dao dân ca là sản phẩm được sáng tạo bởi quần chúng nhân dân, nội dung mang tính chất chung cũng lại rất riêng, gần gũi với tập quán sinh hoạt của con ngư?i. Ngay từ thủa l?t lòng, ca dao dân ca đã giành cho trẻ những bài hát đơn sơ, mộc mạc nhưng du dương, ng?t ngào để đưa trẻ vào giấc ngủ êm đ?m. Chuyển sang tuổi ấu thơ, các em lại được cất lên nhưng bài hát đồng dao để vui chơi giải trí, luyện cho trẻ quen với tiếng nói, tiếp cận với thiên nhiên, tìm hiểu những vấn đ? xã hội nảy sinh trong đ?i sống hàng ngày. Khi trưởng thành, trai gái lại tụ h?p nhau lại thi hát đố, hát giao duyên và các bài hát vui chơi trong đ?i sống. ?ó là những tập tục rất phong phú, làm nảy nở thêm tinh thần lạc quan, yêu đ?i, yêu ngư?i thiết tha.

Với nội dung truy?n tải rất đa dạng và phong phú đ?i sống xã hội cho nên ở mỗi chủ đ?, mỗi một lĩnh vực chúng ta có thể thấy vô vàn những câu nói, lối nói rất mộc mạc, dễ hiểu. Nhà văn Nguyễn ?ình Thi đã nhận xét rằng: ca dao Việt Nam bắt nguồn từ tinh thần ham sống, ham đấu tranh, vui vẻ, tế nhị, có duyên nhưng cũng không kém phần dồi dào tình cảm, mạnh mẽ sức lực, nảy nở tự do để đón ánh sáng tr?i hòa hợp với c? cây, hoa lá. Nó như một nguồn nhựa sống để nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, chắp cánh cho thế hệ tương lai những hoài bão lớn lao v? cuộc sống, thiên nhiên và con ngư?i. Như vậy có thể nói ca dao và dân ca Việt Nam là kho tàng văn hóa, tri thức dân gian, phản ánh những phong tục, tạp quán, tâm tư nguyện v?ng của con ngư?i Việt Nam, tạo thành một hệ thống hình ảnh thiên nhiên, con ngư?i và lao động cùng hoà quyện vào nhau, tạo dựng nên cách nghĩ, cách cảm v? cuộc sống, thiên nhiên và con ngư?i rất Việt Nam.